تبدیل شدن یک بنا از سازه‌ی معماری صرف به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت یک شهر، نه کاملا اتفاقی است و نه قابل برنامه‌ریزی. تبدیل شدن به چنین نمادی هم به نگاه معمار و هدف از ساخت آن بنا بستگی دارد، هم به شکل همزیستی شهروندان با آن ساختمان و نقشی که مردم در بزنگاه‌های تاریخی برایش در نظر می‌گیرند. برج آزادی هم چون چنین تولد و چنین سرنوشتی داشته سمبلی بی‌نقص برای تهران است.
تاریخچه برج آزادی
در سال 1345 حکومت پهلوی دستور داد نمادی طراحی شود تا در تمام دنیا آن را به عنوان نماد ایران بشناسند. بنابراین میان معماران مسابقه‌ای برگزار شد تا بهترین معماری که از ذوق هنری بیشتری برخوردار است انتخاب شود. حسین امانت معمار 24 ساله فارغ‌التحصیل از دانشکده هنرهای زیبا در این مسابقه انتخاب شد و مسئولیت ساخت برج را بر عهده گرفت. در سال 1348 عملیات ساخت برج آغاز شد و سرانجام در مهرماه سال 1350 این پروژه به پایان رسید. این برج که نماد جشن 2500 ساله شاهنشاهی بود، برج شهیاد نام گرفت. معماری زیبای برج آزادی باعث شد که در سال 1353 به عنوان آثار ملی ایران ثبت شود و مسئولیت نگهداری آن به وزارت فرهنگ و هنر واگذار شد. اهمیت برج شهیاد به حدی بود که در فاصله زمانی 1352 تا 1357 تصویر آن بر روی اسکناس‌ها چاپ می‌شد.
سرانجام در سال 1357 این میدان شاهد اتفاقی بزرگ بود. با شکل‌گیری انقلاب اسلامی، تجمعات زیادی در این میدان شکل گرفت که مهم‌ترین آن ورود امام خمینی از پاریس به تهران بود که از آن پس برج شهیاد به برج آزادی تغییر نام داد. از سال 1357 به بعد تمام برنامه‌های مهمی که در رابطه با جریانات انقلاب اسلامی باشد در این میدان برگزار می‌شود.
برج آزادی در نگاه کلی
میدان آزادی در قسمت غربی تهران قرار دارد. مسافرانی که از جاده مخصوص کرج به تهران وارد می‌شوند به‌عنوان اولین نماد شهری این میدان و بنای مخصوص آن مورد توجهشان قرار می‌گیرد. میدان آزادی با مساحت ۵۰۰۰۰ مترمربع پس از میدان نقش‌جهان با مساحت ۸۹۶۰۰ مترمربع بزرگ‌ترین میدان ایران می‌باشد و برج آزادی با ارتفاع ۴۸ متر یکی از نماد‌های شهر تهران در آن قرار دارد.
معمار میدان و برج آزادی کیست؟
حسین امانت، بیست و چهار ساله، به‌تازگی فارغ‌التحصیل شده از معماری دانشگاه تهران، سرآغاز زندگی حرفه‌ای‌اش را با یک اطلاعیه در روزنامه‌ای به تاریخ شهریور 1345 رقم می‌زند؛ مسابقهی طراحی یادمان شهیاد آریامهر (میدان آزادی فعلی). این مسابقه اولین خط طراحی حرفه‌ای اوست. کسب رتبه‌ی نخست برای یک تازه فارغ‌التحصیل در مسابقهی طراحی بنایی با رویکردی نمادین در ایران مدرن، به‌منزله‌ی برد لاتاری بود. به این ترتیب ورود امانت به دنیای معماری از همان ابتدا شهرتی باورنکردنی برایش به ارمغان آورد. برخورد مدرن امانت با طرح و در عین حال تلاش برای نمایش پیشینه‌ی تاریخی، فرهنگی و هنری این مرزوبوم بر اقتدار ایده‌ی طرح تأکید می‌کند. با ارائه‌ی این طرح، تبدیل نزاع همیشگی سنت و مدرنیته به هم‌آغوشی پایدار این دو، تمامی معماران و غیرمعماران را به تحسین واداشت. امانت در این باره چنین روایت می‌کند: «شهیاد طوری طراحی شده که معطوف به جوهره، حقیقت و عمق فرهنگ ایران است. یعنی با توجه به آنچه که در طول تاریخ بر سر ایران رفته و عظمتی که در تاریخ این کشور هست، ساخته شده. درست است که این کار در زمانی انجام شد که یک وضع سیاسی دیگری در ایران حکم‌فرما بود، اما وقتی من آن را طراحی کردم به تمام دوره‌های تاریخی و به آینده‌ی ایران فکر می‌کردم، نه به یک وضع سیاسی خاص»
طرح میدان آزادی در سال ۱۳۴۵ شمسی بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد و پس از انتخاب طرح برنده و تهیه نقشه‌های اجرایی عملیات ساختمانی آن در طول مدت حدود ۳۰ ماه به اتمام رسید. سرانجام در ۲۴ مهر ۱۳۵۰ شمسی با مراسم خاصی افتتاح گردید، مجری این طرح (شورای جشن‌های شاهنشاهی) بود وبا نظارت محسن فروغی (سناتور مجلس سنا) انجام گرفت.
این میدان که قبل از انقلاب (۱۳۵۷) ایران؛ میدان شهیاد نام داشت؛ به‌صورت بیضی ساخته و در مرکز آن برج آزادی قرار گرفته است. بنای برج به‌صورت دروازه‌ای به ارتفاع حدود ۴۵ متر می‌باشد که پنج متر آن داخل زمین فرورفته، طاق آن از زمین، ۲۳ متر فاصله دارد، دارای هشت بخش مجزا بوده و عرض پایه این بنا ۶۶ متر است.
ورودی میدان آزادی
میدان آزادی از چهار سو به بخش‌های مختلف تهران راه دارد. مسیر را رو به شمال که بروید، وارد بزرگ‌راه محمدعلی جناح می‌شوید و راه جنوبی شما را به بزرگ‌راه آیت‌الله سعیدی می‌رساند. سمت شرق و غرب هم به ترتیب به خیابان آزادی و بزرگ‌راه لشکری منتهی می‌شود. کنار همه مسیرها و خیابان‌ها، برج آزادی یکی از ورودهای مهم و پرترافیک تهران است که به‌طور مرتب شاهد سفرهای هرروزه مسافران است.
دیدنی‌های پنهان در زیرزمین میدان
و اما برسیم به همان دنیای درون برج که بخش‌ها و دیدنی‌های بسیاری دارد.
سالن سینما
سالن سینمایی که در میدان آزادی جاخوش‌کرده است، یک سالن کوچک پخش فیلم است که ۵۱ صندلی دارد. این سالن در سال ۱۳۸۸ تاسیس شده و کاربرد آن بیشتر در اکران‌های خصوصی و برای نقد و بررسی آثار هنری است.
تالار آینه
تالار آینه یکی دیگر از قسمت‌های برج است که ۱۲ بخش دارد. علت نام‌گذاری این تالار هم آینه‌کاری این ۱۲ بخش است که باعث جلوه بیشتر آثار قرارگرفته در آن شده است.
این برج در ۳ طبقه طراحی شده که دارای فضاهایی چون: موزه، کتابخانه با مساحت ۲۷۱۵، نمایشگاه، سالن اجتماعات و غیره است.
حجم‌های هنری و همچنین تصاویر نمادینی که در تالار آینه وجود دارد، موضوعاتی مانند نفت، محیط‌زیست، حیات وحش، شهرسازی، ورزش و… را به نمایش درآورده است.
نگارخانه بوستان
نگارخانه بوستان یکی از سالن‌های بزرگی است که فضای آرام و پرنور آن شرایط مناسبی را برای برگزاری کارگاه‌های هنری و نمایشگاه آثار تجسمی ایجاد کرده است.
نگارخانه اقوام
یک نیم‌دایره با ۸ ویترین شیشه‌ای که فرهنگ و صنایع‌دستی بخش‌های مختلفی از ایران را به نمایش درمی‌آورد، «نگارخانه اقوام» نام گرفته است.
در این نگارخانه عروسک‌های ساخته «بهروز غریب‌پور» این لباس‌ها را بر تن کرده و وسایل را به دست گرفته، منتظر بازدیدکنندگان است.
سالن تشریفات
این سازه خوش‌نشین در میدان آزادی هم مانند بسیاری از جاهای دیگر، به سالن تشریفات نیاز دارد تا بتواند میزبان نشست‌های خبری و مراسم‌های فرهنگی باشد. «سالن تشریفات» برج آزادی این نیاز را پاسخگو خواهد بود.
سالن ایران‌شناسی
سالن ایران‌شناسی قرار است ما را با ایران آشنا کند که خب راستش را بخواهید، حتی یک دورنما از ایران را هم نتوانسته مجسم کند!
ماکتی U شکل که با پیش‌پا‌افتاده‌ترین نمادها و تجهیزات، روایتی سرد از کشورمان ایران دارد. از حق نگذریم نام بزرگ «سالن ایران‌شناسی»، آن هم در دل برج آزادی که نماد ایران شناخته می‌شود، انتظاری فراتر از این ماکت را برای هر بیننده‌ای ایجاد می‌کند.
تالار کهن
تالار کهن در واقع یک موزه است که در ۲۵ ویترین شیشه‌ای، آثاری به‌جا‌مانده از دوره ساسانی، هخامنشی، اشکانی و همین طور برخی از دوره‌های اسلامی را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده است. نمایشگاه زیورآلات بانوان دوران قاجار که قبلا در موزه کاخ سعدآباد نگهداری می‌شد، در حال حاضر به تالار کهن واقع شده در میدان آزادی منتقل شده است.
راهروی فناوری
راهروی فناوری میدان آزادی در گذشته تاثیرگذار و جذاب‌تر بود. شاید چون چشم همه بازدیدکنندگان به دیدن صورت‌های گوناگون فناوری کمتر عادت داشت و بیشتر ذوق‌زده می‌شدند.
مثلا رباتی شبیه به یک انسان که پیانو می‌زند، احتمالا پیش‌ترها بیشتر هر بیننده‌ای را میخکوب می‌کرد و مدت‌زمان بیشتری روی پا نگه می‌داشت. چیزی که در این روزها و با این حجم از پیشرفت فناوری و تکنولوژی، شاید کمتر نظر کسی را جلب کند.
سالن مولتی ویژن
سالن مولتی ویژن همان بخشی است که برای اولین‌بار پای من را به فضای داخلی برج آزادی باز کرد. مولتی ویژن یک سالن نمایش با امکانات خوب نور، صدا و تصویر است که شرایط مطلوبی برای اجرای تئاتر و سایر صورت‌های هنری هنرمندان ایجاد می‌کند.
دلیل نام‌گذاری این سالن هم قابلیت استفاده از آن برای کارهای مختلف است؛ مانند پخش فیلم سینمایی، برگزاری کنسرت موسیقی، همایش‌های گوناگون و… .
کتابخانه
کتابخانه میدان آزادی شاید یک مرکز مرجع به حساب نیاید، اما در میان ۱۱ هزار کتبی که در آن نگهداری می‌شود، ۲۰۰۰ منبع ارزشمند با موضوعاتی چون تاریخ، معماری، زبان‌شناسی و ادبیات هم یافت می‌شود که رجوع به آن‌ها بیشتر اتفاق می‌افتد.
گذرگاه پیشینیان
این بخش دالانی با نورپردازی متفاوت نسبت به سایر بخش‌هاست که ویترین‌هایی شیشه‌ای در اطراف آن قرارگرفته است. آثار تاریخی مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح در این ویترین‌ها وجود دارد که دیدنشان خالی از لطف نیست.
